W przypadku bardzo wielu branż, efektem pracy osoby zatrudnionej przez przedsiębiorcę jest dobro niematerialne, które ustawodawca określa mianem utworu. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. nr 24, poz. 83, ze zm.), dalej jako „pr. aut.”:
„Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).”
Najczęściej spotykane w praktyce utwory pracownika to między innymi grafiki, projekty, utwory muzyczne, programy komputerowe, książki, obrazy etc.
Konsekwentnie, jednym z często pojawiających się w tym kontekście pytań jest kwestia tego, kto ma prawo autorskie do utworów pracownika? Precyzyjniej rzecz ujmując, należałoby jednak zapytać o to, komu przysługują majątkowe i osobiste prawa autorskiego do utworu stworzonego przez pracownika w ramach jego zatrudnienia. Należy jednakże już w tym miejscu zaznaczyć, że odrębnie trzeba rozpatrywać te przypadki, gdy mamy do czynienia ze stosunkiem pracy w rozumieniu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 141 ze zm. („k.p.”) a odrębnie te sytuacje, gdy mamy do czynienia z tzw. zatrudnieniem cywilnoprawnym.
Spis treści
Komu przysługują prawa autorskie do utworu pracownika stworzonego w ramach stosunku pracy?
W pierwszej kolejności należy wskazać, że stosownie do treści art. 8 ust. 1 pr. aut.:
„Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej.”
Zasadą jest zatem w polskim prawie to, że prawa autorskie przysługują twórcy utworu, czyli takiej osobie fizycznej, która dokonała aktu kreacji dobra niematerialnego spełniającego przesłanki uznania go za utwór w rozumieniu art. 1 ust. 1 pr. aut.
Jak zauważono w literaturze prawniczej i orzecznictwie na gruncie wskazanej regulacji art. 8 ust. 1 pr. aut.:
„Prawo autorskie powstaje na rzecz twórcy z mocy prawa, z faktu ustalenia i przejawienia utworu. W orzecznictwie stwierdzono to jednoznacznie: „artykuł 8 ust. 1 PrAut konstytuuje podstawową zasadę, w myśl której prawo autorskie powstaje w sposób pierwotny na rzecz twórcy. Odejście od tej zasady wymaga szczególnego przepisu ustawy. Nabycie praw autorskich przez twórcę następuje ex lege wraz ze stworzeniem utworu i jest rezultatem nie aktu prawnego, lecz aktu realnego, określonych czynności faktycznych, psychologicznych” (wyr. SA w Poznaniu z 7.11.2007 r., I ACa 800/07, niepubl.).” (vide E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 8 Prawa autorskiego, NB I 7).
Co ważne, przedmiotowa zasada, zgodnie z którą to osoba fizyczna stwarzająca utwór jest podmiotem praw autorskich nie doznaje wyjątku w zakresie autorskich praw osobistych, tj. takich uprawnień twórcy jak np. prawo do autorstwa utworu czy jego integralności, a regulacja w tym zakresie znajduje się w art. 16 pr. aut.
Z perspektywy tematu niniejszego artykułu jakim są utwory pracownika, najistotniejszym wyjątkiem od zasady z art. 8 ust. 1 pr. aut. jest regulacja prawa autorskiego dotycząca tzw. twórczości pracowniczej. Została ona zawarta przede wszystkim w art. 12 ust. 1-3 a najistotniejszy ust. 1 brzmi następująco:
„Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.”
Tym samym, aby możliwe było zastosowanie art. 12 ust. 1 pr. aut., tj. aby możliwe było uznanie, że to pracodawca nabył majątkowe prawa autorskie do utworu stworzonego przez pracownika w ramach stosunku pracy, konieczne jest łączne spełnienie dwóch przesłanek:
a) istnienie stosunku pracy w rozumieniu przepisów kodeksu pracy (a zatem stosunku prawnego powstałego na jednej z podstaw przewidzianych w k.p., tj. umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę), oraz
b) stworzenie przez pracownika utworu w ramach realizacji obowiązków ze stosunku pracy.
Pierwsza ze wskazanych przesłanek nie budzi większych wątpliwości w praktyce. Jeżeli bowiem zatrudnienie danej osoby odbywa się w oparciu o inną podstawę prawną niż te, które jako podstawa stosunku pracy wymienia kodeks pracy, to oczywistym staje się brak możliwości zastosowania w danej sprawie dyspozycji art. 12 ust. 1 pr. aut. Stąd też, w przypadku „pracowników” wykonujących obowiązki np. w oparciu o umowę o dzieło czy umowę zlecenia nie można w ogóle stosować przedmiotowej regulacji.
Odnośnie drugiej z wyżej wymienionych przesłanek, należy zauważyć, że sprowadza się ona w istocie do wymogu, aby konkretny utwór pracownika został stworzony w ramach realizacji obowiązków pracowniczych, czyli takich obowiązków, które są przedmiotem umówionych działań pracownika. Jak zauważa się w literaturze prawniczej:
„Nie każdy utwór stworzony przez pracownika jest utworem pracowniczym, a tylko taki, który powstał w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Nie wystarczy dla uznania, że dzieło ma charakter pracowniczy, że zostało stworzone w czasie pracy i w miejscu pracy, że pracownik wykorzystał sprzęt służbowy i materiały należące do pracodawcy, że w tworzeniu dzieła uczestniczyli współpracownicy. Zasadniczym wymogiem jest to, by utwór był rezultatem realizacji obowiązków ze stosunku pracy. Stąd np. powieść kryminalna, stworzona przez dziennikarza w czasie pełnienia przez niego dyżurów w dziale miejskim w redakcji dziennika, nie jest utworem pracowniczym.”(vide E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 12 Prawa autorskiego, NB I 3).
Jeżeli w konkretnej sprawie są spełnione łącznie obie przesłanki zastosowania art. 12 ust. 1 pr. aut., to z chwilą przyjęcia danego utworu przez pracodawcę, nabywa on do utworu pracowniczego majątkowe prawa autorskie w graniach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Przyjęcie utworu nie wymaga żadnej szczególnej formy i może być dokonane tak naprawdę w dowolnej formie, również w sposób dorozumiany. W praktyce najczęstszą formą przyjęcia utworu jest korespondencja mailowa pomiędzy pracownikiem, który w jej ramach przekazuje pracodawcy efekt swojej pracy intelektualnej w postaci utworu, np. tekstu prasowego lub grafiki komputerowej.
Jak widać z powyższych rozważań, w praktyce niezwykle istotne znaczenie posiada precyzyjne sformułowanie postanowień umowy o pracę, ponieważ to właśnie te postanowienia decydują po pierwsze o tym, jakie konkretnie obowiązki mają być realizowane przez pracownika w ramach stosunku pracy (w ten sposób dochodzi niejako do ustalenia granic twórczości pracowniczej w rozumieniu art. 12 pr. aut.), a po drugie, to właśnie postanowienia umowy o pracę są decydujące dla określenia tego, w jakich granicach pracodawca nabędzie majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego.
Jak zauważa się w judykaturze:
„Z uwagi na fakt, że zgodnie z art. 29 § 1 pkt 1 KP umowa o pracę winna określać rodzaj pracy, czyli zakres obowiązków pracownika, zamiar nałożenia na niego obowiązku wykonywania dzieł w rozumieniu prawa autorskiego winien wynikać wprost z treści umowy. Dopiero w razie nałożenia na pracownika obowiązku wykonania utworu w rozumieniu praw autorskiego w umowie o pracę, będzie mogło mieć zastosowanie domniemanie z art. 12 ust. 1 ustawy z 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631). Ochronie podlega przy tym każdy przejaw twórczości, również skonkretyzowana, ujawniona w dziele idea (pomysł). Aby przysługiwała tej idei ochrona musi ona odpowiadać cechom przedmiotu prawa autorskiego – musi zatem być oryginalna i mieć twórczy, indywidualny charakter.”(vide Wyrok WSA w Warszawie z dnia 3 lipca 2009 r., sygn. akt III SA/Wa 34/09, SIP Legalis nr 249047).
W praktyce najczęściej, jeżeli już art. 12 ust. 1 pr. aut. znajduje zastosowanie, to jego efektem będzie możliwość eksploatacji przez pracodawcę utworu stworzonego przez pracownika na wszystkich polach eksploatacji, aczkolwiek oczywiście co innego może wynikać z umowy o pracę czy zgodnego zamiaru stron ujawnionego przy zawarciu umowy.
Na koniec, zaznaczam krótko, że w przepisach pr. aut. znalazły się również dwie inne szczególne regulacje dotyczące twórczości pracowniczej, a mianowicie art. 14 pr. aut. dotyczący pracowników zatrudnionych w instytucjach naukowych i tworzących dzieła naukowe oraz art. 74 ust. 3 pr. aut. regulujący kwestię praw do programu komputerowego – ich omówienie wykraczałoby jednakże poza zakres niniejszego wpisu.
Komu przysługują prawa autorskie do utworu pracownika zatrudnionego na podstawie umowy cywilnoprawnej?
Jak zostało już wskazane wyżej, najważniejsza regulacja dotycząca twórczości pracowniczej zawarta w art. 12 ust. 1 pr. aut., znajduje zastosowanie wyłącznie do takich pracowników, którzy są zatrudnieni w oparciu o jedną z podstaw stosunku pracy wymienionych w kodeksie pracy, tj. umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Powstaje zatem pytanie, w jaki sposób kształtuje się sytuacja tych „pracowników”, którzy realizują obowiązki umowne w oparciu u umowę cywilnoprawną taką jak umowa zlecenie, umowa o dzieło czy umowa agencyjna.
Odpowiedź na tak postawione pytanie sprowadza się do konstatacji, iż w przypadku takich „cywilnoprawnych pracowników” zastosowanie mają zasady ogólne prawa autorskiego, tj. reguła, iż to właśnie taki pracownik jako twórca utworu jest właścicielem całości zarówno osobistych, jak i majątkowych praw autorskich, co wynika z art. 8 ust. 1 pr. aut. Jednocześnie, nie stosujemy do takich sytuacji regulacji szczególnych przepisów prawa autorskiego dotyczących twórczości pracowniczej, tj. nie tylko art. 12 pr. aut., lecz również art. 14 pr. aut. dotyczącej pracowników naukowych oraz art. 74 pr. aut. dotyczącego programów komputerowych.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że strony umowy cywilnoprawnej mogą (oczywiście ramach zasady swobody umów) swobodnie uregulować zasady dotyczące majątkowych praw autorskich, tj. mogą np. ustalić, że z chwilą przekazania konkretnego dzieła, np. tekstu artykułu prasowego, majątkowe prawa autorskie na polach eksploatacji wskazanych wyraźnie w umowie będą przysługiwały zamawiającemu. Strony mogą zastosować również koncepcję licencji dla zamawiającego (na temat licencji można przeczytać więcej w innym artykule na stronie Kancelarii pt.: „Umowa licencji”). Swobodę Stron ograniczają wyłącznie zasady ogólne wynikające z przepisów prawa autorskiego oraz kodeksu cywilnego.
Kancelaria Prawa Gospodarczego Kraków – pomoc
Podsumowując, jeżeli w Państwa Firmie zatrudniacie Państwo pracowników, którzy w ramach realizacji obowiązków będą tworzyć utwory pracownicze, to niezwykle istotne staje się należyte sformułowanie postanowień umowy o pracę, ponieważ to one mają decydujące znaczenie dla kwestii prawnoautorskich. Podobnie, również w przypadku zatrudnienia w oparciu o umowę cywilnoprawną, w zakresie przygotowanie umowy rekomendujemy skorzystanie z pomocy profesjonalisty – adwokata lub radcy prawnego, specjalisty w sprawach z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych.
