Jak skutecznie przenieść prawa autorskie?

Tomasz Marek
Przy prowadzeniu sprawy staram się zawsze uwzględnić całokształt okoliczności. Poszukuję dla Klienta takich rozwiązań, które pozwolą na szybkie osiągnięcie zakładanego celu.

Aby skutecznie przenieść prawa autorskie koniecznie jest spełnienie szeregu wymogów prawnych przewidzianych w przepisach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. nr 24, poz. 83, ze zm.), dalej jako „pr. aut.”. Wskazane wymogi dotyczą zarówno formy przeniesienia praw autorskich, jak i merytorycznych elementów postanowień składających się na przeniesienie praw autorskich. Co istotne, ustawodawca zawarł również w przepisach prawa autorskiego regulacje dotyczące tego, jakie klauzule umowne są niedozwolone w kontekście przeniesienia majątkowych praw autorskich. W niniejszym artykule zostaną omówione wymienione kwestie wraz z kilkoma zagadnieniami dodatkowymi.

Czy można przenieść autorskie prawa osobiste?

Na wstępie, konieczne staje się poczynienie wyraźnego zastrzeżenia, że nie można skutecznie przenieść na inny podmiot autorskich praw osobistych do utworu. Trzeba wszakże pamiętać, że na treść prawa autorskiego do utworu, które to prawo co do zasady przysługuje twórcy, a tylko wyjątkowo innemu podmiotowi (vide inny artykuł na blogu Kancelarii pt. „Kto ma prawo autorskie do utworu pracownika”), składają się dwa rodzaj praw autorskich, tj. autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe.

Autorskie prawa osobiste zostały opisane przez ustawodawcę w art. 16 pr. aut., w myśl którego:  

„Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: autorstwa utworu (pkt 1) ; oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo (pkt 2); nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania (pkt 3);  decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności (pkt 4);  nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (pkt 5).”

Jak zatem widać, autorskie prawa osobiste nie mogą zostać skutecznie zbyte przez twórcę, ponieważ odnoszą się one do najbardziej prywatnej sfery jaką jest więź twórcy ze stworzonym przez niego dobrem niematerialnym w postaci utworu. Konsekwentnie, wszelkie umowy, które zawierają postanowienia o przeniesieniu (np. sprzedaży czy darowiźnie) autorskich praw osobistych należy uznać za nieważne (w całości lub też przynajmniej w części odnoszącej się do zbycia autorskich praw osobistych).

Należy nadmienić, że w praktyce obrotu gospodarczego różne umowy zawierają w swej treści postanowienia odnoszące się do autorskich praw osobistych. W praktyce dopuszcza się bowiem i akceptuje klauzule umowne, w których twórca zobowiązuje się do niewykonywania jednego lub większej liczby autorskich praw osobistych (np. prawa do integralności utworu) wobec oznaczonych podmiotów (w praktyce najczęściej wobec podmiotu zamawiającego określone dzieło). Tego typu klauzule nie zmieniają jednakże w żaden sposób generalnej zasady, zgodnie z którą nie można skutecznie przenieść na inny podmiot autorskich praw osobistych. Konsekwentnie, ilekroć w niniejszym artykule jest mowa o przeniesieniu praw autorskich, to należy przez nie rozumieć prawa majątkowe.

Jak przenieść prawa autorskie?

Aby skutecznie przenieść prawa autorskie konieczne jest zachowanie formy pisemnej pod rygorem nieważności. Wymóg ten został sformułowany przez ustawodawcę expressis verbis w art. 53 pr. aut.

Oznacza to, że każda umowa, która ma w zamiarze stron przenosić majątkowe prawa autorskie powinna zawsze zostać zawarta w formie pisemnej. O tym zaś czym jest forma pisemna decydują przepisy kodeksu cywilnego, które za formę pisemną uznają formę tradycyjną (czyli złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli przez strony czynności prawnej) oraz formę kwalifikowanego podpisu elektronicznego.

Jak zauważa się w orzecznictwie na gruncie art. 53 pr. aut.:

„Wszelkie ustne ustalenia stron w zakresie przeniesienia autorskich praw do znaku nie mogły wywierać jakiegokolwiek skutku, skoro przepisy wyraźnie zastrzegają, że do zawarcia umowy wymagana jest forma pisemna i to pod rygorem nieważności. Skoro strony nie zawarły umowy w formie pisemnej, to przyjąć należało, że wszelkie ustne ustalenia na ten temat należy uznać za nieważne, a tym samym nie wywołujące skutków prawnych.”(vide Wyrok SA w Łodzi z dnia 15 października 2015 r., I ACa 504/15, SIP Legalis nr 1370773).

Ze względu na to, że w praktyce obrotu gospodarczego zdarzają się nierzadko sytuacje w których strony nie zachowują przy przeniesieniu majątkowych praw autorskich formy pisemnej, w orzecznictwie i doktrynie powstała koncepcja tzw. konwersji nieważnej czynności prawnej przeniesienia majątkowych praw autorskich w umowę licencji niewyłącznej, która nie wymaga dla swej ważności zachowania formy pisemnej. Jak wskazuje się w literaturze prawniczej:

„Niezachowanie przez strony formy pisemnej dla umowy przenoszącej autorskie prawa do utworu zgodnie z art. 53 PrAut powoduje jej nieważność. Jednakże umowa taka wywołuje często niezamierzone skutki, np. obowiązek zwrotu wynagrodzenia, odpowiedzialność z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. Dlatego w doktrynie zgodnie przyjmuje się, że umowa taka nie może być uważana za czynność niebyłą, która w ogóle nie miała miejsca (non existens). Doktryna i orzecznictwo dopuszczają konwersję (inną kwalifikację prawną) nieważnej umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe na umowę licencji niewyłącznej obejmującej ten sam zakres praw. Umowa licencji niewyłącznej dla swej ważności nie wymaga zachowania formy pisemnej i może być zawarta w dowolnej formie.

Dla oceny, czy możliwa jest konwersja nieważnej umowy przenoszącej prawa autorskie na umowę licencji niewyłącznej, konieczne jest jednak ustalenie, czy owa druga umowa (czynność prawna zastępcza) przynajmniej częściowo realizuje cel, który strony zamierzały osiągnąć, zawierając nieważną umowę przenoszącą autorskie prawa majątkowe do utworu. Wydaje się bowiem, że wobec nieważności umowy przenoszącej prawa korzystniejsze dla obu stron umowy jest osiągnięcie choćby częściowego rezultatu zezwolenia na korzystanie z utworu aniżeli przyjęcie nieważności umowy.” (vide J. Szyjewska-Bagińska w: E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 53 Prawa autorskiego, NB 3).

Tym samym, w znakomitej większości przypadków nieważna umowa o przeniesienie praw autorskich (np. umowa sprzedaży lub umowa darowizny majątkowych praw autorskich) może zostać w drodze konwersji Jak wskazuje się w literaturze prawniczej: „Niezachowanie przez strony formy pisemnej dla umowy przenoszącej autorskie prawa do utworu zgodnie z art. 53 PrAut powoduje jej nieważność. Jednakże umowa taka wywołuje często niezamierzone skutki, np. obowiązek zwrotu wynagrodzenia, odpowiedzialność z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. Dlatego w doktrynie zgodnie przyjmuje się, że umowa taka nie może być uważana za czynność niebyłą, która w ogóle nie miała miejsca (non existens).

Doktryna i orzecznictwo dopuszczają konwersję (inną kwalifikację prawną) nieważnej umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe na umowę licencji niewyłącznej obejmującej ten sam zakres praw. Umowa licencji niewyłącznej dla swej ważności nie wymaga zachowania formy pisemnej i może być zawarta w dowolnej formie. Dla oceny, czy możliwa jest konwersja nieważnej umowy przenoszącej prawa autorskie na umowę licencji niewyłącznej, konieczne jest jednak ustalenie, czy owa druga umowa (czynność prawna zastępcza) przynajmniej częściowo realizuje cel, który strony zamierzały osiągnąć, zawierając nieważną umowę przenoszącą autorskie prawa majątkowe do utworu. Wydaje się bowiem, że wobec nieważności umowy przenoszącej prawa korzystniejsze dla obu stron umowy jest osiągnięcie choćby częściowego rezultatu zezwolenia na korzystanie z utworu aniżeli przyjęcie nieważności umowy.” (vide J. Szyjewska-Bagińska w: E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 53 Prawa autorskiego, NB 3).

Tym samym, w znakomitej większości przypadków nieważna umowa o przeniesienie majątkowych praw autorskich (np. umowa sprzedaży lub umowa darowizny majątkowych praw autorskich) może zostać w drodze konwersji „uratowana” przez uznanie jej za umowę licencji niewyłącznej udzielonej przez zbywcę na rzecz nabywcy.

Co powinna zawierać umowa o przeniesienie praw autorskich?

Umowa o przeniesienie praw autorskich powinna spełniać pewne podstawowe wymogi przewidziane przepisami prawa autorskiego.

  • element obligatoryjny: wyraźne wymienienie pól eksploatacji

Zgodnie z art. 41 ust. 2 pr. aut., umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. Oznacza to, że jeżeli konkretne pola eksploatacji nie zostały wymienione wyraźnie w umowie, to w tym konkretnie zakresie majątkowe prawa autorskie pozostają przy podmiocie dotychczas uprawnionym (zbywcy). Przy wymienianiu pól eksploatacji warto posiłkować się katalogiem przykładowym pól eksploatacji wymieniony w art. 50 pr. aut. w myśl którego:

„Odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności: w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową (pkt 1); w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy (pkt 2); w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym (pkt 3).”

W praktyce celem stron umowy o przeniesienie praw autorskich jest bardzo często przekazanie nabywcy (np. pracodawcy czy zamawiającemu dzieło) pełni majątkowych praw autorskich do utworu. W tego typu przypadkach zdarza się, że strony zawierają w umowach klauzule gdzie przewidują przeniesienie majątkowych praw autorskich „na wszystkich polach eksploatacji” poprzestając jednocześnie na tego typu postanowieniu. Tego typu klauzule wywoływały szereg wątpliwości w praktyce, jednakże zdaje się w tym zakresie dominować bardziej liberalny pogląd „utrzymujący” w mocy tego typu klauzule umowne. Jak opisuje się tę kwestię w doktrynie prawniczej:

„W doktrynie nie ma zgodności co do tego, czy użyty w umowie zwrot o przeniesieniu praw lub zezwoleniu na korzystanie „na wszystkich polach eksploatacji” nie stoi w sprzeczności z nakazem „wyraźnego” wymienienia w umowie pól eksploatacji. Według jednych przedstawicieli doktryny użycie w umowie jednoznacznego zwrotu „na wszystkich polach eksploatacji” jest dopuszczalne, gdyż rozdysponowanie całością praw autorskich nie budzi wątpliwości co do zakresu praw, których dotyczy umowa (B. Giesen, Obowiązek wyraźnego wymienienia, s. 327; K. Gliściński, Wyodrębnianie się nowych pól eksploatacji, s. 58; M. Kępiński, w: System PrPryw, t. 13, 2013, s. 595–596; E. Traple, Umowy o eksploatację, s. 43–48).

Według innych umowny zwrot „na wszystkich polach eksploatacji” albo „całość praw autorskich” w istocie wyraźnie nie wymienia żadnego pola, więc umowa nie wywołuje skutku w postaci przejścia praw lub upoważnienia do korzystania z praw autorskich (Barta, Markiewicz, Prawo autorskie, 2016, s. 249–250; M. Poźniak-Niedzielska, w: M. Poźniak-Niedzielska, J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie, s. 113; D. Sokołowska, O możliwości przeniesienia, s. 772 i n.; T. Targosz, w: T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy, s. 33 i 50).

W orzeczeniu z 22.1.2016 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku (V GC 117/13, niepubl.) uznał, że specyfikacja pól eksploatacji została wystarczająco określona poprzez wskazanie, że przeniesienie praw autorskich i autorskich praw majątkowych jest „udzielone bez ograniczeń czasowych i ilościowych na wszystkich polach eksploatacji”. Sąd Apelacyjny oceniający ten wyrok nie wniósł zastrzeżeń do tej oceny postanowień umowy (wyr. SA w Białymstoku z 22.1.2016 r., I ACa 859/15, Legalis).” (vide J. Szyjewska-Bagińska w: E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 41 Prawa autorskiego, NB 4. 6).

  • elementy fakultatywne: autorskie prawa zależne, własność egzemplarza utworu etc.

Umowa o przeniesienie praw autorskich w praktyce zawiera również wiele dodatkowych elementów poza wyraźnym określeniem pól eksploatacji. Są to jednak elementy fakultatywne w tym znaczeniu, że w przypadku braku ich wyraźnego uregulowania przez strony umowy, ustawodawca przewidział w przepisach określenie skutków prawnych braku regulacji konkretnej kwestii. Tego typu regulacji znajdziemy w przepisach prawa autorskiego naprawdę dużo, stąd też poniżej wymienię wyłącznie przykłady tych najistotniejszych.

Zgodnie z art. 46 pr. aut., o ile strony umowy przenoszącej prawa autorskie nie postanowią inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, pomimo tego, że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych. Tym samym, jeżeli stronom kontraktu zależy na tym, aby nabywca majątkowych praw autorskich uzyskał rzeczywiście pełnię możliwości decydowania o losach dzieła, to w takim przypadku należałoby zawrzeć w umowie odrębne i wyraźne postanowienie, które przenosi na nabywcę tzw. prawa zależne, o których mowa w art. 2 ust. 2 pr. aut. W myśl tego przepisu „Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły.”

W praktyce postanowienia przenoszące na nabywcę praw autorskich prawa zależne przyjmują np. tego typu treść: „Jan Kowalski przenosi, a Józef Wiśniewski nabywa na mocy niniejszej Umowy na cały czas ochrony autorskich praw majątkowych do Utworów w kraju i za granicą, wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnych praw autorskich do opracowań Utworów na polach eksploatacji wymienionych w niniejszym paragrafie, bez prawa Jana Kowalskiego lub osób trzecich do odrębnego wynagrodzenia z tytułu eksploatacji dzieł zależnych.”

Inną kwestią fakultatywną będącą często przedmiotem regulacji umownej jest kwestia własności egzemplarza utworu. Zgodnie z art. 52 ust. 1 pr. aut., jeżeli umowa przeniesienia praw autorskich nie stanowi odmiennie, przeniesienie własności egzemplarza utworu nie powoduje przejścia autorskich praw majątkowych do utworu. Art. 52 ust. 2 pr. aut. przewiduje z kolei, że jeżeli w treści umowy nie postanowiono inaczej, przejście autorskich praw majątkowych nie powoduje automatycznie przeniesienia na nabywcę własności egzemplarza utworu.

Jak zatem wynika z art. 52 pr. aut., o ile ustawodawca pozostawia stronom umowy o przeniesienie praw autorskich uregulowanie kwestii własności egzemplarza samego utworu (co ma szczególne znaczenie w przypadku utworów przyjmującą tradycyjną postać fizyczną o znacznej wartości, np. rzeźba czy obraz), o tyle postanawia jednocześnie, że jeżeli strony kontraktu nie uregulują tego odmiennie, to w takim przypadku własność utworu i własności majątkowych praw autorskich są  od siebie niezależne w tym znaczeniu, że zmiana podmiotu uprawnionego do jednego z nich nie powoduje automatycznie przeniesienia praw autorskich lub prawa własności egzemplarza utworu.

Czy można za darmo przenieść prawa autorskie?

Tak, jest możliwe przeniesienie praw autorskich bezpłatne. Kwestia odpłatności przeniesienia majątkowych praw autorskich została uregulowana w art. 43 ust. 1 pr. aut., w myśl którego jeżeli z umowy przenoszącej prawa autorskie lub licencji nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Jak trafnie podsumowuje się tę regulację w judykaturze:

„W świetle treści art. 43 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawie pokrewnym (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 880 ze zm.) regułą jest, iż twórcy za korzystanie z utworu przysługuje wynagrodzenie; twórca może natomiast wyrazić w umowie zgodę na nieodpłatne korzystanie z jego utworu.” (vide Wyrok SA w Warszawie z dnia 2 października 2017 r., I ACa 905/16, SIP Legalis nr 1683460).

Co jest niedozwolone przy przeniesieniu praw autorskich?

Przepisy prawa autorskiego wprowadzają pewne ograniczenia w zakresie swobody kontraktowej stron dotyczącej przeniesienia majątkowych praw autorskich. Na potrzeby niniejszego artykułu pragnę dla Państwa omówić dwa najważniejsze ograniczenia, a mianowicie:

  • zakaz objęcia umową pól eksploatacji nieznanych w chwili zawarcia umowy (art. 41 ust. 4 pr. aut.)
  • zakaz objęcia umową wszystkich utworów danego twórcy lub wszystkich utworów danego rodzaju mających powstać w przyszłości (art. 41 ust. 3 pr. aut.)

Oba wskazane wyżej zakazy (ograniczenia) mają oczywiście na celu ochronę twórcy, który w praktyce jest najczęściej słabszą stroną stosunku kontraktowego (np. twórca artykułu, który chce opublikować swój artykuł w prestiżowym wydawnictwie). Stąd też, chodzi w przypadku obu ograniczeń swobody umów o to, aby silniejsza strona umowy niejako nie zmonopolizowała dla siebie na przyszłość twórczości konkretnej osoby fizycznej, która nie jest w stanie dokładnie przewidzieć w chwili zawarcia umowy tego jakie dzieła jeszcze stworzy w przyszłości oraz jakie będą sposoby ich wykorzystania.

Jak wskazuje się w literaturze prawniczej na gruncie art. 41 ust. 4 pr. aut.:

„Powstanie nowego sposobu korzystania z utworów umożliwia ponowne wykorzystanie starych utworów przy użyciu nowych technologii i powoduje ich „odżycie”. Rozpowszechnianie utworu na nowym polu eksploatacji jest źródłem dodatkowego wynagrodzenia dla twórcy należnego z tytułu eksploatacji utworu w nowy sposób. W takim przypadku konieczne staje się zawarcie z twórcą kolejnej umowy, obejmującej nowe, nieznane w momencie zawierania umowy, pola eksploatacji. Autorskie prawa majątkowe do utworu na nowych polach eksploatacji powstają bowiem z mocy prawa na rzecz pierwotnego podmiotu praw autorskich, czyli na rzecz twórcy.

Uznać zatem należy, że autorzy utworów (bądź spadkobiercy autorów), którzy najpóźniej na początku lat 80. zawarli umowę o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych do utworu na inny podmiot, w związku z późniejszym pojawieniem się nowych „cyfrowych” pól eksploatacji (m.in. kopii cyfrowych utworów, rozpowszechniania utworów w Internecie), nieznanych w chwili zawierania przez nich umowy, ponownie w sposób pierwotny nabyli prawa majątkowe do tych utworów, na nowych „cyfrowych” polach eksploatacji.” (vide J. Szyjewska-Bagińska w: E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2021, SIP Legalis Komentarz do art. 41 Prawa autorskiego, NB 5. 5).

Kancelaria Prawa Gospodarczego Kraków – pomoc

Wraz z rozwojem technologicznym oraz wzrostem świadomości społecznej kwestie praw autorskich do utworów stają się coraz istotniejszym elementem obrotu gospodarczego. W tym kontekście szczególne znaczenie posiada umowa o przeniesienie praw autorskich, przy której przygotowaniu warto skorzystać z pomocy profesjonalisty – adwokata lub radcy prawnego.

dr Tomasz Marek

dr Tomasz Marek

Specjalizuję się w prawie cywilnym i prawie własności intelektualnej. Stopień doktora nauk prawnych uzyskałem na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jestem członkiem Izby Adwokackiej w Krakowie. Więcej o mnie....

Jeśli szukacie Państwo pomocy dotyczącej powyższej tematyki, zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią Prawa Gospodarczego w Krakowie. Oprócz samego Krakowa, prowadzimy także sprawy na terenie całej Polski, a w szczególności w miastach takich jak: Warszawa, Katowice, Tarnów czy Rzeszów. Istnieje także możliwość udzielenia pomocy zdalnej za pomocą środków porozumiewania się na odległość (tj. telekonferencja lub wideokonferencja).

Kontakt

+48 12 307 27 38

TMH Tomasz Marek Marcin Hotel Adwokaci i Radcowie Prawni spółka partnerska
Rynek Dębnicki 6/3
30-319 Kraków
Contact Form (#3)